واقعیت های دست کاری شده

محمدحسین آشنا

"تمدید مذاکرات، ادامه تحریم ها، توافق ژنو، تمدید امید و...". این ها همگی تیترهایی هستند که به یک خبر مشترک اشاره دارند؛ خبری که دوشنبه شب به صورت رسمی اعلام و تبدیل به خروجی اول بسیاری از رسانه های ایران و جهان شد: "وزرای خارجه ایران و 1+5 توافقنامه ژنو را تا 10 تیر تمدید کردند."

این جمله خبری ظاهرا هیچ گونه ابهام و نقطه ی برجسته ای درون خود ندارد، اما وقتی سری به کیوسک های مطبوعاتی و خبرگزاری ها بزنیم و عناوین برجسته شده و گاها متضاد با یکدیگرِ روزنامه ها را ببینیم، به روی دیگر ماجرا پی می بریم: واقعیت هایی دست کاری شده...

هر رسانه ای سعی می کند بر اساس عقاید و منافع سازمانی خود دست به نوعی گزینش گری زده و تاکید خاصی بر آن وجه از خبر بکند که با منافعش هم خوانی داشته باشد. جوزف کلاپر در کتابش- اثرات ارتباط جمعی- می گوید:" ارتباط جمعی در حالت عادی به عنوان علت ضروری و کافی تاثیر بر مخاطب عمل نمی کند، بلکه تا حدودی از طریق رشته ای از عوامل میانجی عمل می کند."(سورین و تانکارد، 328:1390) یکی از  همین عوامل میانجی، تکنیک " برجسته سازی" است: برجسته سازی(Agenda setting) به اثرگذاری توانمند رسانه ها بر افکار عمومی اشاره دارد و بر پایه ی آن، این رسانه ها هستند که اهمیت یک موضوع را برای جامعه مخاطبان تعیین می کنند."(کارگر، 34:1391) استفاده از چنین تکنیکی سالهاست که در بین رسانه های جهان رایج است. در واقع با این کار، شمای روزنامه نگار برای برانگیختن معنای مورد نظر خود در ذهن مخاطب لازم نیست به دروغ متصل شوید، فقط برای او "اولویت سازی" می کنید.

اهمیت فراوان موضوع خبر مذکور برای همه ی طیف ها و اقشار جامعه باعث شد شاهد واکنش های متنوع و بعضا متضادی میان اهالی رسانه باشیم. نگاهی گذرا به عناوین روزنامه های روز سه شنبه، چهارم آذر ماه یکهزار و سیصد و نود و سه به خوبی نشان دهنده این موضوع است. برای مثال روزنامه های حامی دولت، یا بهتر بگوییم موافقین مذاکرات از چنین عناوینی استفاده کرده اند:

" تمدید دیپلماسی- فرصت دوباره برای دیپلماسی- هفت روز مذاکره، هفت ماه تمدید؛ روحانی: ما پیروزیم..."

رسانه های منتقد دولت و مذاکرات نیز به این شکل نظر خود را درباره نتیجه مذاکرات اظهار کرده اند:

"کدخدا قابل اعتماد نبود، تحریم ها تمدید شد- هیچ- هفت ماه تنفس مصنوعی به دیپلماسی هسته ای- تمدید 10 باره مذاکرات..."

واقعیت یک چیز است، اما بازنمایی آن به انحاء مختلف، مجموعه ای از واقعیت های دست کاری شده را پیش روی مخاطب قرار می دهد که شاید بتوان به صراحت گفت هیچ یک به تنهایی به همه ی واقعیت اشاره نمی کند.

نکته مهم دیگر این است که برای با اهمیت جلوه دادن یک تیتر راه های گوناگونی وجود دارد؛ غیر از لزوم گیرایی، جذابیت و کوتاه بودن تیتر، می بایست به رنگ، اندازه، محل قرار گرفتن آن و خیلی فاکتور های دیگر نیز توجه کرد.

درست است که اکنون سالهاست که دیگر نظریه های جبرگرایانه ای چون گلوله جادویی طرد شده و از دیگر سو بر فعال شدن مخاطب تاکید می شود، اما رسانه ها همچنان از این که می توانند به شکلی دیگر بر قشر گسترده ای از مخاطبین خود به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه تاثیر بگذارند، مطمئن هستند. باورمندان به اندیشه ی برجسته سازی معتقدند: "رسانه ها به مردم نمی گویند چه و چگونه بیندیشند اما به آن ها می گویند درباره چه بیندیشند."(کارگر،همان)