اودیسه، روی زمین

(نقدی بر فیلم 2001: یک اودیسه فضایی)

من نقد نمی دانم اما...(8)

محمدحسین آشنا

مقدمه

"2001: یک اودیسه فضایی" را نمی توان به آسانی توصیف کرد، چون نظیر آن را سخت می توان یافت. استنلی کوبریک، کارگردان این اثر عجیب، برای رسیدن به آن چه می خواهد بیان کند، به بسیاری از قواعد رایج سینمایی پشت کرده و قانونی مختص خودش را بر پا می کند و در این مسیر تا جایی پیش می رود که برخی منتقدین تماشای اثر او را به تماشای یک "اپرا" نزدیک تر می دانند تا یک  فیلم به معنای رایج آن. 

                                                 

اگر بخواهیم اختصاراً تعریفی از کار تحسین شده کوبریک ارائه دهیم، در ابتدا باید بگوییم که این اثر طولانی را می توان یک "فیلم- مستند" نامید؛ البته مستندی غیرواقعی یا اصطلاحا مستندنمایی. میزان بسیار کم دیالوگ  (حدود 40 دقیقه در مجموع 2:30 ساعت فیلم)، به علاوه اختصاص دادن بخش اعظمی از فیلم به تصاویری بدیع از فضا که شاید مخاطب دهه شصتی برای اولین بار آن را تجربه می کند، این فیلم را به شدت به یک اثر مستند نزدیک کرده است. در طبقه بندی ژانرها هم نمی توان برای اودیسه فضایی جای معینی در نظر گرفت؛ هر چند به ناچار برچسب "علمی- تخیلی" بودن را با خود یدک می کشد. استنلی کوبریک و آرتور.سی کلارک، نویسندگان فیلم، معادلات داستان را طوری چیده اند که مخاطب را به مقصد مورد نظرشان نزدیک کنند، اما در خط پایانی ، دست او را رها کرده اند تا او به تنهایی، در دنیای خیال خویش به این سفر طولانی معنا ببخشد.  در ادامه به بررسی منطق این سیر داستانی در قالب چنین فرم خاصی خواهیم پرداخت و سکانس های پایانی را  به دلیل اهمیتشان با دقت بیشتری مرور خواهیم کرد.

 

داستان 2001: اودیسه فضایی با عنوان "ظهور انسان" (Dawn of man) و با فیلمی مستندگونه از میمون ها که رفتارهایی شبه انسانی دارندآغاز می شود. ما با چند روز از زندگی آن ها آشنا می شویم تا این که می بینیم روزی میمون ها در سرزمین خود با پدیده ای صخره مانند مواجه می شوند. بعد از آن، فیلم به زمان آینده سفر کرده و ما را با گروه فضانوردان آمریکایی ای همراه می کند که این شئ ناشناس را خارج از کره زمین و در سیاره مشتری کشف کرده اند، و آن را نشانه وجود زندگی در خارج از سیاره ما می دانند.

این، یک طرح مختصر از داستان کلی فیلم، منهای چند سکانس پایانی است. می توان مفاهیم و ویژگی های قابل توجه فیلم تا قبل از رسیدن به بخش پایانی آن را به شرح زیر بیان کرد:

-         رفتار میمون ها در قسمت ابتدایی فیلم به شدت به آن چه از انسان های غارنشین شنیده ایم و می دانیم نزدیک است، و این احساس را در مخاطب به وجود می آورد که کارگردان قصد دارد نظریات داروین در مورد تکامل را در این فیلم پیاده کند. این احساس آن گاه قوی تر می شود که فیلم ناگهان روی تصویر یک استخوان کات خورده و سر از فضاپیمایی در می آورد که به شکل همان استخوان است.

-         بخش بسیار زیادی از فیلم به نمایش شکوه قدرت آمریکا در تسخیر فضا می پردازد. با توجه به این که این فیلم حدوداً ده سال پس از ماجرای فضاپیمای اسپوتنیک روسیه و قدرت نمایی این کشور در عرصه فضایی ساخته شده است، به آسانی می توان دریافت که کوبریک در این فیلم چه هدفی را دنبال می کند. سکانس مذاکره روس ها با یکی از دانشمندان آمریکایی و نمایش ضعف و نادانی آن ها در مقابل آمریکا نقطه اوج چنین نمایشی است. نماهای متفاوت و طولانی مدت از بیرون و درون فضاپیما، نمایش توانایی فراهم آوردن تمامی ملزومات یک زندگی کامل در فضا  به همراه موسیقی ای که بر شکوه این تصاویر می افزاید، همه و همه تاکیداتی هستند بر پیش گویی های هالیوود از سلطه آمریکا در دهه های آینده و غلبه بی چون و چرای آن ها بر سلطه شوروی.

-         نکته مهم دیگری که به شدت جلب توجه می کند، نمایش پیش بینی رابطه ی انسان با تکنولوژی در آینده نه چندان دور است. این رابطه در بخش "عملیات جوپیتر" در قالب تعامل دو فضانورد با یک کامپیوتر فوق پیشرفته به نام   9000:HAL  صورت می گیرد. HAL  به نوعی مغز متفکر فضاپیما محسوب می شود که می تواند مانند یک انسان با فضانوردان حرف بزند، به حرف های آنان گوش فرا بدهد و پاسخ های منطقی ارائه کند. رابطه دوستانه آنان در ادامه ماجرا به دلایلی تبدیل به دشمنی می شود. آنان سعی می کنند یکدیگر را به طرق مختلف فریب داده و از شر هم خلاص شوند. بازنمایی چنین رابطه ای با کیفیاتی که به آن اشاره شد، در زمان خود بی سابقه بوده و حتی اکنون نیز به شدت قابل توجه است.  در واقع کوبریک در این فیلم به این پیشگویی دامن زده است که تکنولوژی، که قرار است تحت کنترل انسان باشد، در آینده ای نزدیک اراده اش را بر اراده انسان تحمیل کرده و جهان را رهبری می کند؛ پیش بینی ای که برای بشر امروز، دیگر چندان شگفت انگیز و غریب نمی نماید.

                                              

روند فیلم با محوریت داستان هایی که به آن ها اشاره شد، تا آخرین دقایق به شکل بسیار آرامی پیش می رود. تلاش بر آن بوده که در استفاده از دیالوگ تا جای ممکن صرفه جویی شود، و در عوض موسیقی بر فضا حاکم باشد تا هم بر مستند بودن اثر تاکید شود و هم این که هر آن چه از طریق گفتار به طور کامل منتقل نمی شود را بتوان از ترکیب موسیقی و تصویر انتقال داد. فیلمبردار با خلق تصاویر بی نظیرش چنان عظمت و ابهتی را به رخ مخاطب می کشد که او نتواند حتی لحظه ای از اتفاقات را علی رغم میل باطنی اش انکار کرده یا نادیده بگیرد. از همین روست که- همانطور که اشاره شد- نمی توان فیلم کوبریک را، اثری صرفا تخیلی خواند. گویی تمامی این اتفاقات باورپذیر جایی نزدیک به ما و بر روی زمین خودمان در حال رخ دادن است.

سکانس های پایانی فیلم با تمام آن چه تا به حال توضیح دادیم متفاوت است. به اعتقاد نگارنده، در چند سکانس پایانی، فیلم سبکی کاملا انتزاعی به خود گرفته و از مستندنمایی خارج می شود. فضانورد به طرز عجیب و غریبی سر از یک خانه مجلل در یک مکان ناشناخته در می آورد، و سپس در عرض چند دقیقه گذر عمر خود و پیر شدنش را به چشم می بیند. در انتها شئ ناشناسی که در بخش آغازین فیلم دیدیم ناگهان ظاهر می شود و ما در مقابل آن با تصویر یک جنین مواجه می شویم. کارگردان اکنون نخ طناب را رها کرده و اجازه می دهد مخاطب در این فضای انتزاعی به تفسیر شخصی خود از وقایع بپردازد.

                                                         

نتیجه

بر همین اساس، نمی توان در مورد پایان فیلم نظری قطعی صادر کرد و نتیجه ی مطلقی برای آن متصور شد؛ چه این که خود کارگردان نیز در مصاحبه های خود به این نکته اشاره کرده است که نتیجه گیری در مورد پایان فیلم با خود مخاطب است. اما به نظر نگارنده، با توجه به سیر داستان که بیشتر متمرکز بر تلاش انسان برای شناخت بخش کوچکی از جهان هستی است، و با در نظر گرفتن این که کاراکتر فضا نورد که در مسیر خود متحمل رنج های فراوانی شد، در نهایت با شناخت آن شئ ناشناس به صورت نمادین دوباره متولد می شود، می توان به مسئله عظمت و هیبت جهان هستی، و در مقابل آن، کوچکی انسان در برابر این عظمت، علی رغم تمام تلاش های او برای کشف راز و رمزها و حقایق آن اشاره کرد.