ویرا؛ پایگاه مطالعات فرهنگى و رسانه اى

رسانه، مهد تولید فرهنگ

ویرا؛ پایگاه مطالعات فرهنگى و رسانه اى

مقدمه ای بر نشانه شناسی

جمعه, ۲۸ آذر ۱۳۹۳، ۰۷:۰۴ ب.ظ

کارگاه نشانه شناسی 1

محمدحسین آشنا

فرض کنید تصویری در برابر شما قرار دارد. وقتی به آن نگاه می کنید احساسی در شما برانگیخته می شود؛ احساسی که ممکن است با احساس شخص دیگری که همزمان به آن نگاه می کند یکسان یا کاملا متفاوت باشد. اما تا به حال از خود پرسیده اید چرا؟ دلیل برانگیخته شدن احساس شادی،تعجب، دلهره، تعادل،لغزش،تنفر یا ... چیست؟ نشانه شناسی به سوال شما پاسخ می دهد.


"به طور کلی می‌توان گفت که اولین کسی که در زمینه‌ی نشانه صحبت کرد "ارسطو" است که 300 سال قبل از میلاد "مسیح" رابطه‌ی دلالتی و  دال و مدلول را مطرح کرد.  ولی به طور خاص اولین بار "سوسور"، زبان شناسی عمومی‌خود را مطرح کرد وپایه گذارتوجه به نشانه‌شناسی شد. او در مورد رابطه‌ی دلالت و نشانه‌ها صحبت کرد؛ که نشانه چیست و چه اثری روی ما می‌گذارد. "سوسور" تا جایی پیش رفت که همنشینی و جانشینی را در زبان شناسی مورد بررسی قرار داد." در ادامه‌ی بحث‌های وی هم "پیرس" سه نشانه‌ی نمایه ای،‌‌ شمایلی و نمادین را توضیح داد.

هر تصویری متشکل از اجزاء مختلفی است که خالق آن تصاویر آن ها را به صورتی هنرمندانه و یا احیانا ناشیانه در کنار هم قرار داده تا یک "ترکیب بندی" خاص به اثر خود بدهد؛ اجزاء مختلف یک تصویر شامل "رنگ، خطوط،زوایایا و ابعاد آن ها، تونالیته و..." هستند که هرکدام به نوبه خود نوعی نشانه یا رمز به حساب می آیند. در اینجا ذکر این نکته لازم است که نشانه ها منحصر به تصاویر نمی شوند. دانیل چندلر در مقدمه کتابش می گوید:" مردم معمولا قلمرو نشانه شناسی را فقط منحصر به "نشانه های بصری" می دانند. شما حدس آن ها را تایید خواهید کرد اگر بگویید که نشانه ها می توانند در طراحی، نقاشی و عکاسی نیز ظاهر شوند... اما اگر پوست کلفت تر باشید و به آن ها بگویید نشانه شناسی می تواند شامل کلمات، اصوات و "زبان بدن" هم باشد، آن ها به طور غیرمنتظره ای متعجب خواهند شد که چطور همه ی این چیزها می توانند اشتراک داشته باشند و چگونه کسی می تواند چنین پدیده های نامتجانسی را مطالعه کند." طبق تعریف او، نشانه شناسی به صورت عام، "مطالعه هر چیزی است که بر چیز دیگری اشاره دارد."

برای این که بتوانیم تعریفی اجمالی و در عین حال دقیق از این دانش داشته باشیم لازم است با تعدادی از مفاهیم کلیدی آن آشنا شویم:

1-     دال و مدلول؛ پیوند دو صورت روان شناختی

"دال و مدلول" دو واژه ی مربوط به زبان شناسی هستند که برای اولین بار توسط سوسور مورد استفاده ی نشانه شناسانه قرار گرفتند. سوسور ضمن تاکید بر مطالعه زبان ها به عنوان بهترین راه برای کشف ماهیت نشانه شناسی، می گوید:" زبانشناسی فقط شاخه ای از این دانش عمومی( نشانه شناسی) است. قوانینی که نشانه شناسی کشف خواهد کرددر زبانشناسی نیز قابل اعمال خواهند بود." بنا بر الگوی "دوتایی" سوسور، نشانه مرکب از یک دال و یک مدلول است. او در مورد تمایز بین این دو می گوید:" نشانه ی زبانی پیوند میان یک شیء و یک نام نیست، بلکه یک مفهوم(مدلول) را به یک تصور ذاتی (دال) پیوند می دهد." رابطه بین دال و مدلول هم دلالت نامیده می شود. برای یک دال یکسان می توان با توجه به "نظام نشانه ای" موجود، مدلول های متفاوتی در نظر گرفت. برای مثال رنگ قرمز(دال) می تواند در یک متن تصویری دلالت بر خون و خونریزی و در جایی دیگر عشق و محبت داشته باشد. در واقع سوسور "ارزش" یک نشانه را وابسته به روابطش با دیگر نشانه های درون نظام می داند.

 

 

2-    همنشینی و جانشینی؛ محورهای افقی و عمودی

طبق تعریف سوسور، "معنا از تمایزهای میان دال ها ناشی می شود." این تمایزها بردو نوع اند: همنشینی  syntagmatic  (چگونگی قرارگرفتن عناصر کنار هم)، و جانشینی paradigmatic ( چگونگی جای گزینی عناصر به جای هم). این دو بعد به عنوان محورهای ساخت معنا شناخته می شوند؛ محور افقی، همنشینی و محور عمودی، جانشینی. 

 

روابط همنشینی و جانشینی مختص نظام کلمات نیستند، بلکه تمامی "متون و فرایندهای فرهنگی را شامل می شوند. در یک فیلم سینمایی تحلیل جانشینی می تواند به معنای "مقایسه ی یک صحنه با صحنه های دیگری که می توانستند جای آن قرار بگیرند" باشد. تحلیل همنشینی هم مقایسه یک صحنه با زنجیره ای از صحنه های قبل و بعد از آن و چگونگی ترتیب و آرایش آن هاست.

 

3-وجوه مختلف نشانه ها؛ طبقه بندی پیرس

یکی از مباحثی که جای خالی آن در آثار سوسور احساس می شود، تقسیم بندی کلی نشانه هاست؛ کاری که پیرس، فیلسوف آمریکایی معاصر با سوسوربه خوبی از عهده آن برآمد. پیرس نشانه ها را به سه دسته یا وجه تقسیم می کند:

نمادین- شمایلی- نمایه ای

1)       نمادین: در این وجه، دال و مدلول هیچ گونه شباهتی با هم ندارند و فقط براساس یک قرارداد و به صورت اختیاری به هم مرتبط شده اند. بنابراین نیاز به آموخته شدن دارند. حروف الفبا، اعداد، پرچم ها و... مثال هایی از نشانه های نمادین هستند.

2)      شمایلی: در این وجه، همانطور که از نام آن پیداست، دال به دلیل "شباهت"، به مدلول متصل می شود. این شباهت از طریق حواس شش گانه انسان تشخیص داده می شود. نقاشی چهره، استعاره و تقلید صدا مثال هایی از وجه شمایلی نشانه هستند.

3)     نمایه ای: در این وجه مدلول به نحوی باید از دال استنتاج شود؛ به عبارت دیگر، قراردادی در کار نیست. شوربودن، از طعم نمک استنتاج می شود، همانطور که خارش بدن یا زنگ تلفن مدلول خاص خود را به همراه دارند.

نکته بسیار مهمی که پیرس بعد از تقسیم بندی خود می گوید این است که این سه شکل را نباید "انواع نشانه" خواند، زیرا " هیچگونه خطوط قاطع تمایزدهنده" بین این سه وجه وجود ندارد. او بر این نکته اصرار می ورزد که " اگر غیرممکن نباشد بسیار مشکل است که بتوان یک نمایه ی محض مثال زد یا نشانه ای پیدا کرد که مطلقا عاری از کیفیت نمایه ای باشد." مثال کالر می تواند تکمیل کننده این بخش باشد: " یک نشانه می تواند توسط یک فرد به عنوان نماد، توسط فردی دیگر به عنوان نشانه ی شمایلی و توسط فردسوم به عنوان نمایه درنظر گرفته شود. همچنین ممکن است تعلق نشانه به یک وجه در طی زمان تغییر کند. برای مثال رولزرویس نمایه ی ثروتمندی بود زیرا فقط یک ثروتمند می توانست آن را خریداری کند، اما در حال حاضر در کاربردهای اجتماعی تبدیل به یک نشانه ی قراردادی از ثروتمندبودن شده است.

پ.ن: پس از آشنایی اجمالی با تاریخچه ی نشانه شناسی و مفاهیم کلیدی آن، در شماره بعدی به طور تخصصی به نشانه شناسی سینما خواهیم پرداخت.


منابع:

1-     چندلر،دانیل(1387)، مبانی نشانه شناسی، مهدی پارسا،تهران: سوره مهر

2-    آسابرگر،آرتور(1387)، روش های تحلیل رسانه ها، پرویز اجلالی، تهران: دفترمطالعات و توسعه رسانه ها

3-    داندیس، دونیس اِ( 1392)، مبادی سواد بصری، مسعود سپهر، تهران: سروش

4-    حسینی زاد،سیدمجید(1392)، نشانه شناسی سینما: hosseinizad.simablog.ir



 ماهنامه پندار.انجمن علمی ارتباطات دانشگاه تهران

نظرات  (۰)

هیچ نظری هنوز ثبت نشده است

ارسال نظر

ارسال نظر آزاد است، اما اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید می توانید ابتدا وارد شوید.
شما میتوانید از این تگهای html استفاده کنید:
<b> یا <strong>، <em> یا <i>، <u>، <strike> یا <s>، <sup>، <sub>، <blockquote>، <code>، <pre>، <hr>، <br>، <p>، <a href="" title="">، <span style="">، <div align="">
تجدید کد امنیتی