نشانه شناسی سینما

کارگاه نشانه شناسی2

محمدحسین آشنا

 

نشانه شناسی علم اول ارتباط در دنیاست.وقتی سخنی به زبان می آوریم،نوع خاصی از لباس را به تن می کنیم،از عطر و خوشبو کننده خاصی استفاده می کنیم، در نشستن و برخاستن آدابی را رعایت می کنیم و....، در واقع مدام در حال ارسال معنا به محیط اطراف خود از طریق نشانه ها هستیم. جهان ما محصور در نشانه هاست. ما از طریق نشانه های موجود در محیط اطراف خود ، معانی را( به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه) دریافت و پردازش کرده و بر اساس آن ها واکنش هایی از خود بروز می دهیم.

سینما نیز، همان زندگی یا بهتر بگوییم یک بازنمایی خاص از جهان ماست. "شما در سینما با همه ی نشانه ها سروکار دارید؛ با تصویر، کلام، حرکت، ایما و اشاره، رنگ و نور و..."، و همین جامعیت است که"سینما" را از سایر هنرها متمایز می سازد.

در شماره قبل تعریفی کوتاه از نشانه و دانش نشانه شناسی ارائه دادیم. گفتیم که نشانه ها منحصر به تصاویر نمی شوند، و بر اساس تعریف چندلر، نشانه شناسی به صورت عام" مطالعه هر چیزی است که بر چیز دیگری اشاره دارد." سپس سعی کردیم به صورت مختصر درباره مفاهیم پایه نشانه شناسی یعنی دال و مدلول( بر اساس تعریف سوسور)، صورت های مختلف همنشینی و جانشینی و نهایتا وجوه مختلف نشانه ها( طبقه بندی پیرس) توضیحاتی ارائه دهیم. در این شماره قصد داریم نگاهی به نشانه شناسی سینما از آغاز آن انداخته، سپس به بحث "زبان سینما" بپردازیم و نهایتا دسته بندی های مطرح در این زمینه را به طور خلاصه از نظر بگذرانیم.

"اولین بار کسی که در مورد نشانه شناسی سینما به طور خاص صحبت کرد، کریستین متز(Christian Metz) بود. البته آندره بازن(Andre Bazin) هم به طور کلی در این مباحث صحبت هایی کرد، اما متز به صورت مفصل و خاص به این حیطه پرداخت.

تاریخ نشانه شناسی در سینما تقارن خاصی با "زبان شناسی" دارد. زبان در واقع وسیله انتقال معنا به کمک نشانه هاست. بر اساس آنچه پیش از این نیز مورد تاکید قرار گرفت، نشانه ها و به صورت کلی  زبان، تنها در سخن گفتن خلاصه نمی شود؛ بلکه می تواند شامل زبان نوشتار و زبان تصویر نیز باشد. به این ترتیب اندیشمندان زیادی همواره در جستجوی یک نظام زبانی برای سینما بودند. روش سوسور، مطالعه ی "همزمانی" نظام بود؛ یعنی وقتی که ما آن را در زمان منجمد کنیم( مثل یک عکس). در مقابل، روش " درزمانی" وجود دارد که به تحولات نظام در زمان می پردازد( مثل یک فیلم)(چندلر35:1387). متز با این که در تحلیل های خود از چارچوب نظری سوسور پیروی می کند، اما برخلاف سوسور که رمزگان برای او در سطح یک جمله(نما) معنا پیدا می کرد، به جستجوی این مفهوم در کلیت نوشتار( کلیت روایت سینمایی) و رمزگانی فرای یک نما می پردازد. متن سینمایی همان گفتار فیلم است، به سخن دیگر متن سینمایی واحد تظاهر هر فیلم و یا حتی آن واحدی است که در آغاز می توان کل فیلم را به آن نسبت داد(نیکولز82:1378). به عقیده متز، می توان از برخی اصطلاحاتی که در عالم زبان شناسی طرح و شرح شده اند، مانند دال و مدلول و محور همشینی و جانشینی در بررسی زبان سینما بهره گرفت، زیرا این اصطلاحات به ویژگی هایی مربوط اند که مشترک میان نظام زبان و دیگر رمزگان هاست.(همان 82)

ابعاد مختلف نشانه شناسی تصویر

تصویر سینمایی را می توان به اشکال مختلف تفسیر کرد. نظریه پردازان نشانه شناسی هر کدام انواعی را برای این دسته بندی ها قائلند. برای مثال گروهی از نظریه پردازان این زمینه نشانه شناسی سینما را در شش دسته   " نشانه های تصویری، حرکتی، زبان شناسی گفتاری، زبان شناسی نوشتاری، نشانه های آوایی و موسیقایی" تقسیم می کنند. اما یکی از دقیق ترین و جامع ترین دسته بندی ها در این حوزه، این شیوه ها را در سه دسته کلی خلاصه می کند:

الف- تحلیل رمزهای فنی سینمایی و درک معانی نشانه شناختی شامل بررسی رموز فنی مثل اندازه نما، نوع عدسی، زاویه دوربین، سطح دوربین، ترکیب بندی تصویر و...

ب- رمزگان فرم؛ نشانه های موجود در داخل قاب تصویر، شامل صحنه پردازی، وسایل صحنه، ارتباطات غیرکلامی، رمزهای لباس و مانند آن.

ج- تحلیل محتوایی؛ رابطه میان نشانه ها شامل تحلیل های همنشینی و جانشینی، بینامتنی و بررسی استعاره ها و کنایه های موجود در تصاویر( راودراد100:1391)

در تحلیل نشانه شناختی تفکیکی موقتی و اختیاری بین محتوا و شکل قائل می شویم و تمام توجه خود را معطوف نظام نشانه هایی می کنیم که متن ما را می سازد. پس مثلا غذا در برنامه تلویزیون نباید فقط استیک، سالاد و... تلقی شود؛ بلکه نظامی از نشانه هاست حاوی معانی مربوط به موضوعاتی مثل پایگاه، سلیقه، پیشرفت، ملیت و غیر آن.( آسابرگر20:1387)

همانطور که پیداست، نشانه شناسی دانشی بسیار گسترده و پیچیده است که بخشی از آن به صورت تدریجی با زندگی در محیط اجتماعی، و بخشی دیگر از راه مطالعه و دقت فراوان کسب می شود. به یادداشته باشیم که زندگی ما با نشانه ها معنا می شود. لازمه برقراری یک ارتباط موثر، برخورداری هرچه بیشتر از این دانش می باشد.

منابع:

1-     چندلر،دانیل(1387)، مبانی نشانه شناسی، مهدی پارسا،تهران: سوره مهر

2-     آسابرگر،آرتور(1387)، روش های تحلیل رسانه ها، پرویز اجلالی، تهران: دفترمطالعات و توسعه رسانه ها

3-     راودراد،اعظم(1391)، جامعه شناسی سینما و سنیمای ایران، تهران:دانشگاه تهران

4-     حسینی زاد،سیدمجید(1392)، نشانه شناسی سینما: hosseinizad.simablog.ir